Τι είναι η μοναξιά; Ίσως, είναι όταν δεν επιτρέπουμε σε κανέναν να μπει στην ψυχή μας. Ή ίσως έρχεται όταν νιώθουμε έντονα ότι κανείς δεν χρειάζεται την ψυχή μας. Μερικές φορές και τα δύο αυτά συνυπάρχουν.

Ή μήπως είναι απλώς η συνειδητοποίηση εκ μέρους του ανθρώπου της ύπαρξής του; Εγώ υπάρχω, και πραγματικά, βιωματικά, γνωρίζω μόνο το ότι εγώ υπάρχω. Επομένως, είμαι επί της αρχής, υπαρξιακά, μόνος. Ίσως έτσι θα απαντούσε ο Σαρτρ ή ο Καμύ. Αλλά σε μια τέτοια απάντηση λείπει κάτι. Ή, για να το καλύτερα, Κάποιος.

Συνεχίζουμε να αναζητούμε την απάντηση.

***

Η μοναξιά είναι βάσανο. Πράγματι, στη μοναξιά είσαι πάντα μόνος με τον πόνο σου. Και πιθανότατα το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας θα ταύτιζε τη μοναξιά με τα βάσανα.

Ωστόσο, στην ιστορία υπήρχαν πάντοτε άνθρωποι που επιδίωκαν τη μοναξιά. Υπάρχουν πολλοί τέτοιοι άνθρωποι ανάμεσα στους συγγραφείς, καλλιτέχνες, μουσικούς. Απομακρύνονται από τον κόσμο για να του προσφέρουν αργότερα τους καρπούς της απομόνωσής τους. Την ιδιοφυή μουσική που θαυμάζουμε. Τους πίνακες ζωγραφικής που συγκεντρώνουν εκατομμύρια ανθρώπους γύρω τους. Τα βιβλία που μας καταπλήσσουν με το βάθος της σκέψης τους. Όλα αυτά είναι γεννήματα της δημιουργικής μοναξιάς, η οποία συνοδεύεται πάντα με το εσωτερικό βάσανο του καλλιτέχνη.

Ιδιοφυΐες είναι άνθρωποι που αναζητούν τη μοναξιά και ταυτόχρονα βασανίζονται από αυτήν. Όλοι οι άλλοι υποφέρουν και αυτοί από τη μοναξιά, αλλά την αποφεύγουν.

***

Είναι φυσικό για την ανθρώπινη ψυχή να θέλει να ανοιχτεί σε κάποιον, να μοιραστεί τον εαυτό της και να τραφεί από μια άλλη ψυχή. Ταυτόχρονα όμως, όταν αφήνουμε κάποιον πολύ κοντά μας, νιώθουμε άβολα με την εισβολή στα άγια των αγίων της καρδιάς μας και την αναπόφευκτη πίκρα από την έλλειψη κατανόησης.

Την κατάσταση αυτή περιέγραψε ο Σοπενχάουερ στο περίφημο «Δίλημμα του σκαντζόχοιρου». Όταν οι σκαντζόχοιροι κρυώνουν, προσκολλώνται ο ένας στον άλλον για να ζεσταθούν. Όταν οι σκαντζόχοιροι νιώθουν πόνο με τα τσιμπήματα από τα αγκάθια, διασκορπίζονται, αλλά σύντομα παγώνουν και πλησιάζουν ξανά, καταλήγοντας σιγά-σιγά σε μια αποδεκτή απόσταση. Έτσι είναι και με τους ανθρώπους: το εσωτερικό κενό και η ψυχρότητα τους ωθούν τον έναν προς τον άλλον, αλλά όταν δέχονται αμοιβαία πλήγματα, χωρίζουν για να ξανασμίξουν, μόλις η μοναξιά γίνει αφόρητη. Η κοσμική ευγένεια και η κοινώς αποδεκτή κουλτούρα συμπεριφοράς δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια ασφαλής απόσταση ανάμεσα στις μοναξιές μας.

Γενικώς, ο Σοπενχάουερ έχει διατυπώσει συγκλονιστικά αποφθέγματα για το θέμα αυτό, τόσο ακριβή όσο και πικρά. Για παράδειγμα: «Η κοινωνικότητα των ανθρώπων δεν βασίζεται στην αγάπη για την κοινωνία, αλλά στο φόβο της μοναξιάς». Ή: «Κάθε άνθρωπος μπορεί να είναι ο εαυτός του μόνο όταν είναι μόνος του».

***

Στον άλλο κόσμο δε θα μας ρωτήσουν πόσο μας αγαπούσαν εδώ. Θα μας ρωτήσουν αν εμείς αγαπούσαμε

Το παράξενο φαινόμενο της μοναξιάς στις μεγαλουπόλεις επεκτάθηκε μαζί με την ανάπτυξή τους. Αποδεικνύεται ότι όσο μεγαλύτερο είναι το πλήθος που συνωστίζεται γύρω σου, τόσο πιο κοφτερή μπορεί να είναι η λεπίδα της μοναξιάς που κόβει την καρδιά. Γιατί; Επειδή συνειδητοποιείς ότι εκείνοι ζουν τη δική τους ζωή, όχι τη δική σου. Ο τεράστιος αριθμός αυτών που «δεν είσαι εσύ» και που δεν ενδιαφέρονται για σένα, πληγώνει την ψυχή σου ανάλογα με το πλήθος τους. Όσοι περισσότεροι «δεν είσαι εσύ» υπάρχουν γύρω σου, άλλο τόσο πιο μόνος νιώθεις.

Αν μέσα σε αυτό το απρόσωπο πλήθος υπάρχει κάποιος που σε σκέφτεται και περιμένει τη συνάντηση μαζί σου, τότε το αίσθημα της εγκατάλειψης και του άχρηστου μοιάζει να υποχωρεί. Αλλά η αγάπη του άλλου είναι σαν το ναρκωτικό. Όσο περισσότερη χρήση κάνεις, τόσο περισσότερο εθίζεσαι. Την ίδια στιγμή, την συνηθίζεις και την εκτιμάς λιγότερο. Η πραγματική νίκη ενάντια στην κατάθλιψη της μοναξιάς έρχεται, όταν μαθαίνεις να αγαπάς τους άλλους και να τους δίνεις τον εαυτό σου. Έτσι ήταν, είναι και θα είναι. Οποιοσδήποτε ψυχολόγος έχει να διηγηθεί δεκάδες ιστορίες για το πώς οι ασθενείς τους ξεπερνούσαν την εσωτερική τους κρίση μέσα από την προσφορά στους άλλους. Πράγματι, στον άλλο κόσμο δε θα μας ρωτήσουν πόσο μας αγαπούσαν εδώ. Θα μας ρωτήσουν αν εμείς αγαπούσαμε.

***

Για κάποιον που είναι στοχαστικός και αγαπά να μαθαίνει, η μοναξιά μπορεί να γίνει σχολείο αυτογνωσίας και θεογνωσίας. Όταν ο άνθρωπος απομονώνεται και μειώνει στο ελάχιστο την επικοινωνία του με τον κόσμο, τον περιμένουν τρία πιθανά σενάρια. Είτε δεν αντέχει και διακόπτει την ησυχία του, είτε τρελαίνεται, είτε στην ψυχή του αρχίζει μια εντατική εσωτερική διεργασία.

Στο νου μου έρχεται ένα υπέροχο διήγημα του Τσέχοφ «Το Στοίχημα». Ένας πλούσιος τραπεζίτης και ένας φτωχός νεαρός νομικός βάζουν το στοίχημα: αν ο νομικός αντέξει στην απομόνωση για δεκαπέντε χρόνια, θα λάβει από τον τραπεζίτη δύο εκατομμύρια ρούβλια. Εγκατεστημένος σε ένα κτίσμα στον κήπο του τραπεζίτη, ο νεαρός πέρασε από διάφορα στάδια εξέλιξης. Τον πρώτο χρόνο βαριόταν, διάβαζε ερωτικά και αστυνομικά μυθιστορήματα και έπαιζε πιάνο. Τον δεύτερο χρόνο η μουσική σταμάτησε να ακούγεται και ο ερημίτης ζήτησε να του φέρουν τόμους κλασικών. Τον πέμπτο χρόνο, ο φυλακισμένος ζήτησε κρασί και το πιάνο ήχησε ξανά. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου δε διάβαζε βιβλία. Τον έκτο χρόνο ο νομικός άρχισε μια σχολαστική μελέτη ξένων γλωσσών, φιλοσοφίας και ιστορίας. Μετά το δέκατο έτος, ο σοφός περνούσε μέρες και νύχτες διαβάζοντας μόνο το Ευαγγέλιο. Στη συνέχεια ζήτησε βιβλία σχετικά με την ιστορία των θρησκειών και τη θεολογία. Τα δύο τελευταία χρόνια της απομόνωσης ο ερημίτης διάβαζε τα πάντα αδιακρίτως. Πέντε ώρες πριν από τη λήξη της δεκαπενταετούς φυλάκισής του, έφυγε από την απομόνωση, παραβιάζοντας έτσι το στοίχημα. Στο σημείωμα που άφησε πίσω του έλεγε ότι δεν χρειαζόταν πλέον τα εκατομμύρια. Τα χρόνια της μοναξιάς, που πέρασε με αυτομόρφωση και αυτογνωσία, τον οδήγησαν στον Θεό και έλυσαν το πρόβλημα σχετικά με το νόημα της ύπαρξης.

Ιδού ακόμα μια ιστορία, όχι από τη λογοτεχνία, αλλά από τη ζωή ενός πολύ διάσημου προσώπου: του τελευταίου αταμάνου (τίτλος αρχηγού των Κοζάκων – ΣτΜ) του Σετς του Ζαπορόζιε, του Πιοτρ Καλνισέφσκι. Μετά την κατάργηση του Σετς, ο 85χρονος κοζάκος φυλακίστηκε στην Ιερά Μονή Σολοβκί, όπου πέρασε 25 χρόνια σε ένα στενόχωρο κελί απομόνωσης. Του επιτρεπόταν να βγαίνει τρεις φορές το χρόνο: τα Χριστούγεννα, το Πάσχα και τη Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Όταν του δόθηκε χάρη, ο 110χρονος πλέον Καλνισέφσκι αρνήθηκε να επιστρέψει στην Ουκρανία και παρέμεινε στο μοναστήρι. Έζησε στο Σολοβκί για σχεδόν τρία ακόμη χρόνια και περνούσε τον περισσότερο χρόνο του εν προσευχή. Σήμερα τιμάται ως τοπικός άγιος της επισκοπής Ζαπορόζιε.

«Η προσωπικότητα ωριμάζει στη μοναξιά, στο ψυχρό κενό, στο οποίο γίνεται σαφές στον άνθρωπο ότι και γεννιέται και πεθαίνει μόνος. Σε αυτό το κενό, ο άνθρωπος αρχίζει να προσεύχεται. Και τότε το κενό γεμίζει με τον Θεό, η προηγούμενη ζωή αποκτά νόημα, η αιωνιότητα γίνεται προφανής» – γράφει ένας σύγχρονος ιεροκήρυκας, ο πατήρ Ανδρέας Τκατσένκο¹.

Η μοναξιά μάς δείχνει ποιοι είμαστε και μας δίνει την ευκαιρία να γεμίσουμε το εκκωφαντικό κενό της ανθρώπινης ψυχής. Το αν γεμίσει με τον Θεό ή με τον θόρυβο της τηλεόρασης ή με την απόδραση από τον εαυτό μας προς τους λαβυρίνθους των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, το αποφασίζουμε εμείς οι ίδιοι. Υπάρχουν όμως παραδείγματα στην ιστορία που μπορούν να μας βοηθήσουν να κάνουμε καλύτερες επιλογές.

***

Όταν ο Θεός έρχεται σε έναν άνθρωπο, τότε αυτός δεν είναι πλέον μόνος

Υπάρχει, βέβαια, ένα ιδιαίτερο είδος μοναξιάς – ο μοναχισμός. Μοναξιά και μοναχισμός είναι κατά κάποιο τρόπο ομόρριζες λέξεις. Προέρχονται από την ελληνική λέξη «μόνος». Αυτό το είδος εκούσιας μοναξιάς ορίζεται και με τις λέξεις «και ο Θεός». Μοναχισμός είναι εγώ και ο Θεός. Ή καλύτερα: ο Θεός και εγώ. Όταν αυτός είναι ο μοναχισμός, αυτός γίνεται η αληθινή και μοναδική δικαίωση της μοναξιάς. Ωστόσο, τι μπορεί να πει ένας λαϊκός για τον μοναχισμό; Μοιάζει με ένα όμορφο αλλά κλειστό σεντούκι γεμάτο θησαυρό. Μπορεί κανείς να το θαυμάζει. Δεν μπορεί όμως να τον αισθανθεί και να τον κατανοήσει όσο παραμένει στον κόσμο.

Βέβαια, ο Άγιος Ιγνάτιος (Μπριαντσιανίνοφ) στα έργα του αναφερόταν σε «μοναχούς με τα κοστούμια», δηλαδή σε λαϊκούς που διάγουν μια πραγματικά ευαγγελική ζωή, που γνωρίζουν την νοερά προσευχή και άλλους αγώνες όχι μόνο από βιβλία, αλλά από προσωπική εμπειρία. Και στον Άγιο Θεοφάνη τον Έγκλειστο μπορεί κανείς να βρει παρόμοιες σκέψεις. Ο ίδιος ο άγιος έστελνε επιστολές από το μοναστήρι σε κάποιον λαϊκό γαιοκτήμονα και του ζητούσε συμβουλές για την προσευχή. Αργότερα, ο αξιόλογος ιεροκήρυκας και συγγραφέας Πρωτοπρεσβύτερος Βαλεντίνος Σβεντσίτσκι πήρε το θέμα των «μοναχών με τα κοστούμια» και το ανέπτυξε περαιτέρω ως ιδέα για «μοναστήρι στον κόσμο». Έτσι, η μοναξιά που είναι πεπληρωμένη με τον Θεό είναι ένα ιδεώδες που μπορεί να επιτευχθεί και έξω από τους τοίχους ενός μοναστηριού. Μόνο τότε, ίσως, είναι καλύτερα να χρησιμοποιούμε τη λέξη «απομόνωση». Όταν ο Θεός έρχεται σε έναν άνθρωπο, τότε αυτός δεν είναι πλέον μόνος.

***

Δεν θα μπορέσουμε ποτέ να ξεφύγουμε εντελώς από τη μοναξιά, αλλά μπορούμε να συναντήσουμε τον Θεό μέσα σε αυτήν, να βγούμε από το κέλυφος της αποξένωσης και να κατευθυνθούμε προς τους ανθρώπους. Και πιθανότατα, δεν υπάρχει άλλη διέξοδος στο πρόβλημα.

Θέλεις να απελευθερωθείς από το αιώνιο μαρτύριο της μοναξιάς; Γίνε αναντικατάστατος για τουλάχιστον ένα άνθρωπο στον κόσμο. Υπηρέτησε κάποιον που χρειάζεται βοήθεια. Συνειδητοποίησε ότι ευτυχία είναι να είσαι χρήσιμος.

Ένα νοσοκομείο, μια φυλακή, ένας οίκος ευγηρίας, ένα ορφανοτροφείο – αυτά είναι τα μέρη που μας βοηθούν να μεταμορφωθούμε: από φιλόσοφοι να γίνουμε εργάτες. Μέσα στους τοίχους αυτών των ιδρυμάτων αλλάζει η ίδια η ποιότητα της μοναξιάς μας. Σε κάθε περίπτωση, η απελπισία και η κατάθλιψη είναι εγγυημένο ότι θα εκτοπιστούν, επειδή απλώς δεν θα περισσεύει χρόνος γι’ αυτές.

***

Η μοναξιά είναι αναπόφευκτη. Είναι ο μόνιμος σύντροφος κάθε ατόμου σε όλες τις διαδρομές της ύπαρξής του. Αυτό το συναίσθημα παραχωρήθηκε από τον Θεό και είναι φυσιολογικό για τον αμαρτωλό που εξέπεσε από την κοινωνία με τον Δημιουργό του. Όπως ένα κλαδί που έχει αποκοπεί από την άμπελο, θα αισθάνεται πάντα την ανεπάρκειά του και θα έχει την αίσθηση της απώλειας. Είτε ευτυχισμένος είναι ο άνθρωπος ως προς τα επίγεια είτε βαθιά δυστυχισμένος, θα διατηρήσει μέχρι το τέλος των ημερών του τη φυσική, οντολογική εμπειρία της μοναξιάς ως προσωπικής μοναδικότητας και προσωπικού πόνου, δηλαδή το «εγώ υπάρχω». Πάντοτε μας κάνει γνωστή την παρουσία της η άβυσσος της ψυχής μας που προορίζεται για τον άπειρο Θεό. «Ἄβυσσος ἄβυσσον ἐπικαλεῖται εἰς φωνὴν τῶν καταῤῥακτῶν σου…» (Ψαλμ. 41, 8).

Η μοναξιά είναι απαραίτητη. Χαρίζει την αυτογνωσία και αποκαλύπτει τον προαιώνιο πόνο του πεπτωκότος Αδάμ, ο οποίος εξακολουθεί να κρύβεται από τον Κύριο στους θάμνους της μοναξιάς του. Από αυτά τα κλαδιά το δημιούργημα πρέπει να βγει και να κατευθυνθεί προς τον Δημιουργό. Ναι, μπορεί να είναι ακόμη πιο οδυνηρό να ακολουθεί κανείς αυτόν τον δρόμο από το να κάθεται στους θάμνους του Αδάμ. Αλλά μόνο σε αυτόν τον δρόμο η άβυσσος της ψυχής μας θα βρει Εκείνον τον Μοναδικό, που μπορεί να την γεμίσει, και τότε θα συναντήσει εκείνους που κουβαλούν τα ίδια βάθη μέσα τους. «Κάλεσε με όλη τη δύναμή σου τον Δημιουργό από την άβυσσο της καρδιάς σου, και Εκείνος θα γεμίσει το περιορισμένο σου άπειρο». Αυτό μας λέει η μοναξιά.

Η ασίγαστη φωνή της μοναξιάς ηχεί μέσα μας για αυτήν τη συνάντηση και για αυτήν τη συνάντηση ζούμε όλοι πάνω στη γη.

¹ «Εργαστήρι μοναξιάς» του Πρωτοπρεσβύτερου Ανδρέα Τκατσένκο: http://otrok-ua.ru/sections/art/show/laboratorija_odinochestva.html