Κάποτε γελούσα με έναν φίλο που χώριζε όλη την ανθρωπότητα σε αυτούς που είχαν διαβάσει τους Αδελφούς Καραμαζόφ και σε αυτούς που δεν το είχαν διαβάσει. Αλλά με τα χρόνια άρχισα να αντιμετωπίζω αυτό το συμπέρασμα χωρίς ειρωνεία πια και συνειδητοποίησα ότι από μια άποψη είχε αναμφισβήτητα δίκιο, και όχι μόνο ως προς το τυπικό μέρος. Οι πρώτοι πραγματικά διαφέρουν από τους δεύτερους.

Ο Γιούρι Λότμαν επαναλάμβανε συχνά ότι ένα βιβλίο δεν περιορίζεται σε αυτό στο οποίο αναφέρεται. Αυτό σημαίνει ότι το νόημα της ανάγνωσης και ο σκοπός της ανάγνωσης έγκειται στο να γνωρίσουμε το έργο στο σύνολό του, διότι αν δεν ήταν έτσι, θα ήταν αρκετές όλες αυτές οι περιλήψεις που υπάρχουν άφθονες στο Διαδίκτυο. Αλλά εμείς, οι οπαδοί της ανάγνωσης, εκκινούμε από το γεγονός ότι ένα άτομο που έχει διαβάσει ένα βιβλίο διαφέρει όχι μόνο από κάποιον που δεν το έχει διαβάσει, αλλά και από τον εαυτό του, δηλαδή από τον εαυτό πριν από την ανάγνωση του βιβλίου.

Πιστεύουμε ότι αυτή η παρατήρηση ισχύει όχι μόνο για τη λογοτεχνία, αλλά και για τη γνώση γενικότερα. Όπως ακριβώς η αξία του μυθιστορήματος του Ντοστογιέφσκι δεν περιορίζεται στην πλοκή του, στα πορτρέτα των χαρακτήρων και στη γλώσσα αυτή καθαυτή, έτσι και η αξία της γνώσης δεν έγκειται μόνο στα στοιχεία της που μπορούμε αργότερα να εφαρμόσουμε στη πράξη: στην προσωπική μας ζωή, στο επάγγελμά μας, στην κοινωνική δραστηριότητα. Η γνώση – με τη βαθύτερη έννοιά της, ως κατηγορία κοσμοθεωρίας – είναι πολύτιμη αυτή καθεαυτή. Και είναι κρίμα που αυτό συχνά ξεχνιέται στις συζητήσεις για το μέλλον της εκπαίδευσής μας, και η γνώση αντιμετωπίζεται περισσότερο ως εργαλείο, και φτάνουν μάλιστα στο σημείο να προτείνουν να αφαιρεθούν από το πρόγραμμα σπουδών πράγματα, των οποίων δε διαφαίνεται η προφανής χρησιμότητά τους.

Και κάτι ακόμη σχετικά με την προσέγγισή μας τόσο στην ανάγνωση όσο και στη γνώση. Ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ λέει στις «Διαλέξεις για την ξένη λογοτεχνία»: «Ας φανεί παράξενο, αλλά δεν είναι δυνατόν κάποιος να διαβάζει απλώς ένα βιβλίο, το βιβλίο είναι μόνο για να το ξαναδιαβάζεις. Ο καλός αναγνώστης, αυτός που συμμετέχει και συν-δημιουργεί, είναι αναγνώστης εκ νέου». Κατά τη γνώμη μου, οι ίδιες αρχές ισχύουν και για την εκπαίδευση. Άλλωστε, αυτό είναι και το νόημά της: να επανέρχεσαι διαρκώς στα ίδια ουσιώδη πράγματα, αλλά σε άλλο επίπεδο. Και γνώση δεν είναι μόνο να αφομοιώνεις προοδευτικά νέα θέματα, είναι και να επανέρχεσαι σε πιο δύσκολο επίπεδο στα παλαιά.