Τι είναι η ελευθερία; Ποια ελευθερία είναι πραγματική και ποια ψευδής, από χριστιανική άποψη; Πώς σκοτώνεται η ελευθερία σε μια καταναλωτική κοινωνία; Για αυτά τα θέματα μιλήσαμε με τον Πρωτοπρεσβύτερο Βαντίμ Λεόνοβ, αναπληρωτή καθηγητή της Ιερατικής Σχολής της Υπαπαντής (Σρέτενσκιϊ).

– Τι γνώμη έχετε για την περίφημη φράση ότι «η ελευθερία είναι μια συνειδητοποιημένη αναγκαιότητα»;

– Είναι αρκετά ενδιαφέρουσα φιλοσοφική φράση. Η σχετική αλήθεια της οφείλεται στο γεγονός ότι ένας έξυπνος άνθρωπος σε κάποια φάση της ζωής του αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι είναι σε μεγάλο βαθμό ανελεύθερος. Η ύπαρξή του εξαρτάται από ένα πλήθος εξωτερικών συνθηκών: φυσικούς και κοινωνικούς νόμους, αέρα, τροφή, περιορισμένους πόρους του σώματος και του ψυχισμού κ.ο.κ. Και μόνο όταν ο άνθρωπος συνειδητοποιήσει και αποδεχτεί με ταπεινότητα αυτές τις συνθήκε, πλησιάζει στην εσωτερική ελευθερία. Υποτάσσεται σε αυτές όχι επειδή τον πιέζουν αμείλικτα, αλλά επειδή συνειδητοποιεί την αναγκαιότητά τους και το αναπόφευκτο. Συνειδητοποιεί και αποδέχεται αυτές τις συνθήκες, στις οποίες και υποτάσσεται οικειοθελώς.

Στην ουσία, αυτή η ρήση εκφράζει μια προσπάθεια να επιτευχθεί η ελευθερία χωρίς τον Χριστό, απλώς με τη συμφιλίωση με κάθε είδους αναγκαιότητες. Πρέπει να πω ότι αυτή η συνειδητοποίηση απαιτεί ένα ορισμένο πνευματικό επίπεδο. Βεβαίως, αυτή δεν είναι η χριστιανική ελευθερία που κατά χάρη δίνει ο Κύριος σε όσους πιστεύουν σ’ Αυτόν, δηλαδή εκείνη η ελευθερία όταν ο άνθρωπος γίνεται ικανός να κάνει το καλό ακόμη και παρά τους εξωτερικούς περιορισμούς (όπως το έργο του Χριστού, των μαρτύρων, των οσίων). Όμως, αυτό είναι προτιμότερο από την ελευθερία στην αμαρτία, επειδή ο άνθρωπος, που αποδέχεται και συνειδητοποιεί την σύνδεσή του με αυτόν τον κόσμο, δεν γογγύζει και δεν πολεμάει τον Θεό, αλλά, στην πραγματικότητα, λέει: «Γεννηθήτω το θέλημά σου!» χωρίς να γνωρίζει ακόμα τον Θεό. Γι’αυτό, έχω θετική στάση απέναντι σε αυτή τη φράση, τουλάχιστον αυτό είναι καλύτερο από τη φιλελεύθερη ερμηνεία της ελευθερίας ως ασυδοσίας και της τάσης να ικανοποιεί κανείς κάθε επιθυμία του με κάθε κόστος.

Τις πράξεις των λογικών ελεύθερων όντων ο Θεός τις προγνωρίζει, αλλά δεν τις προορίζει

– Ποια είναι η σχέση, από δογματική άποψη, μεταξύ της ελευθερίας και της Θείας Πρόνοιας; Αν ο άνθρωπος είναι ελεύθερος, πώς συσχετίζεται αυτό με το γεγονός ότι ο Θεός γνωρίζει τα πάντα εκ των προτέρων και ότι Αυτός καθορίζει τα πάντα στον κόσμο, ότι τα πάντα εξαρτώνται από Αυτόν;

– Η θεολογία διαχωρίζει σαφώς δύο έννοιες: τη Θεία πρόγνωση και τον Θείο προορισμό. Ο Άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός λέει: «Ο Θεός γνωρίζει από πριν όλα, αλλά δεν τα προορίζει». Αναφορικά με τα άλογα κτίσματα, ο Θεός προγνωρίζει και προορίζει τα πάντα. Ένας τέτοιος προορισμός για αυτά είναι, για παράδειγμα, οι νόμοι της ύπαρξης. Τις πράξεις των λογικών ελεύθερων όντων, όπως είναι οι άγγελοι και οι άνθρωποι, ο Θεός τις προγνωρίζει, αλλά δεν τις προορίζει.

Δεν είναι και τόσο εύκολο να κατανοήσουμε αυτήν την σκέψη, αλλά μπορούμε να την απεικονίσουμε με τα ακόλουθα παραδείγματα από τη ζωή. Για παράδειγμα, παρατηρείτε μια παρτίδα σκάκι μεταξύ ενός διεθνούς γρανμαίτρ και ενός ερασιτέχνη και μπορείτε εύκολα να κάνετε πρόγνωση για τη νίκη του πρώτου. Όμως, η πρόγνωσή σας δεν θα αποτελέσει προορισμό για τους σκακιστές. Αυτοί θα κάνουν τις κινήσεις τους ελεύθερα και συνειδητά, ανεξάρτητα από εσάς. Ή ένα άλλο παράδειγμα: Εσείς και το παιδί σας μπαίνετε στην κουζίνα όπου στο τραπέζι υπάρχει τούρτα. Γνωρίζετε ότι το παιδί θα ζητήσει ένα κομμάτι τούρτα, αλλά θα το κάνει ελεύθερα και συνειδητά, χωρίς σε καμία περίπτωση να επηρεάζεται από τη δική σας πρόγνωση. Αν και εμείς ακόμη, οι άνθρωποι, μπορούμε να προγνωρίζουμε τι θα συμβεί σε κάποιες καταστάσεις, χωρίς αυτό να γίνεται προορισμός, τότε πολύ περισσότερο ο Θεός, μια και γνωρίζει τις δυνατότητές μας, προγνωρίζει τις πράξεις μας, αλλά δεν τις προορίζει. Η απουσία προορισμού προκύπτει και από το γεγονός ότι έχουμε ευθύνη απέναντι στον Θεό για τις πράξεις μας. Αν ήταν τα πάντα προορισμένα, θα ήταν άκρως άδικο να απαιτεί από μας λογοδοσία για τις πράξεις, τις οποίες δεν μπορέσαμε να αποφύγουμε. Από αυτή την άποψη, η Ορθοδοξία διαφέρει ριζικά από τις μοιρολατρικές θρησκείες, όπως το Ισλάμ, όπου η πρόγνωση του Θεού είναι και προορισμός.

– Όμως, στα παραδείγματα που δώσατε, προβλέπω διάφορες πιθανές εξελίξεις, αλλά ο Θεός προγνωρίζει κατευθείαν τι θα συμβεί.

– Ο Θεός προβλέπει όλες τις πιθανές εκδοχές και είναι έτοιμος να αντιδράσει σε αυτές, αλλά ταυτόχρονα καταλαβαίνει πολύ καλά προς τα πού τείνει η ανθρώπινη βούληση. Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος και μπορεί να παρεκκλίνει από το σχέδιο του Θεού στον βαθμό που επιθυμεί, και αυτό αποτελεί επίσης μέρος της πρόγνωσης του Θεού. Η αλληλεπίδραση μεταξύ της πρόγνωσης του Θεού και της ελεύθερης ανθρώπινης βούλησης απεικονίζεται υπέροχα στα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου των Πράξεων των Αποστόλων. Πρώτα ο Κύριος εμφανίζεται στον Απόστολο Παύλο και λέει: «Θάρσει, Παῦλε· ὡς γὰρ διεμαρτύρω τὰ περὶ ἐμοῦ εἰς Ἱερουσαλήμ, οὕτω σὲ δεῖ καὶ εἰς Ρώμην μαρτυρῆσαι» (Πράξ. 23:11). Προφανώς, ο Θεός προγνωρίζει ότι ο Απόστολος Παύλος θα βρεθεί στη Ρώμη, και φαίνεται ότι όλοι όσοι συμμετέχουν στα σχετικά γεγονότα ήταν αναμενόμενο να είναι συνεργοί σε αυτό, συνειδητά ή ασυνείδητα. Τι συνέβη όμως στην πραγματικότητα; Στο δρόμο προς τη Ρώμη, πολλές φορές οι άνθρωποι συνειδητά, με εκπληκτική επιμονή, αντιστέκονταν στο θέλημα του Θεού, παρά τις άμεσες αποκαλύψεις που κοινοποιήθηκαν μέσω του Αποστόλου Παύλου. Στην αρχή ο απόστολος, μετά την αποκάλυψη του Θεού, πείθει τον καπετάνιο να παραμείνουν στην Κρήτη για να μην πάθουν κακό, τόσο το πλοίο όσο και οι άνθρωποι, αλλά ο καπετάνιος δεν πείθεται και βρίσκεται αντιμέτωπος με τρικυμία. Η παραβίαση του θελήματος του Θεού θα οδηγούσε στην καταστροφή, και όλοι είχαν ήδη χάσει την ελπίδα της επιβίωσης, αλλά ο απόστολος είπε: «Ἀποβολὴ γὰρ ψυχῆς οὐδεμία ἔσται ἐξ ὑμῶν πλὴν τοῦ πλοίου» (Πράξ. 27:22). Η απόκλιση του καπετάνιου από το θέλημα του Θεού συγχωρήθηκε για χάρη των προσευχών του Αποστόλου Παύλου. Και όλα φαίνονταν ότι πλέον θα μπορούσαν να ηρεμήσουν, αλλά ακολουθεί μια ακόμη απόκλιση με την απειλή θανάτου. Όταν έφτασαν στο νησί, οι ναυτικοί θέλησαν να φύγουν με βάρκα, αλλά ο Παύλος τους προειδοποίησε: «Ἐὰν μὴ οὗτοι μείνωσιν ἐν τῷ πλοίῳ, ὑμεῖς σωθῆναι οὐ δύνασθε» (Πράξ. 27:31). Στη συνέχεια, όταν ο Παύλος βγήκε στην ξηρά, βρέθηκε και πάλι μπροστά σε θανάσιμο κίνδυνο: οι στρατιώτες αποφάσισαν να σκοτώσουν τους κρατούμενους, ώστε να μην μπορέσει κάποιος να δραπετεύσει, αλλά «ὁ δὲ ἑκατοντάρχης βουλόμενος διασῶσαι τὸν Παῦλον ἐκώλυσεν αὐτοὺς τοῦ βουλήματος, ἐκέλευσέ τε τοὺς δυναμένους κολυμβᾶν ἀπορρίψαντας πρώτους ἐπὶ τὴν γῆν ἐξιέναι» (Πράξ. 27:43). Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις φαίνεται ξεκάθαρα ότι, παρά τη σαφώς εκφρασμένη πρόγνωση του Θεού, όλοι οι συμμετέχοντες στα γεγονότα δεν είχαν περιορισμούς στις αποφάσεις τους και ενήργησαν ελεύθερα και συνειδητά, παρόλο που οι αποφάσεις τους ήταν ευθέως αντίθετες με το σχέδιο του Θεού. Ο Κύριος έφερε τον Απόστολο Παύλο στη Ρώμη, αλλά κάθε άνθρωπος που βρέθηκε μαζί του σε αυτό το ταξίδι λογοδότησε για τους τρόπους, με τους οποίους συνέβαλε ή εμπόδισε την εκπλήρωση του θελήματος του Θεού.

– Πιστεύετε ότι ο σύγχρονος κόσμος είναι ένας κόσμος ελεύθερων ανθρώπων ή όχι;

– Οι σημερινοί άνθρωποι δυνάμει διαθέτουν ελευθερία όχι λιγότερο και όχι περισσότερο από τους ανθρώπους της αρχαιότητας. Άλλο είναι το γεγονός ότι γι’ αυτούς είναι πιο δύσκολο να αξιοποιήσουν το δυναμικό της ελευθερίας. Και αυτό διότι παγιδεύουμε σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό τους εαυτούς μας όχι μόνο σε αμαρτωλά πάθη, αλλά και σε διάφορες εξωτερικές εξαρτήσεις. Για παράδειγμα, δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς ένα σχετικά υψηλό επίπεδο άνεσης, χωρίς διαδίκτυο, χωρίς κινητά τηλέφωνα, χωρίς κοινωνικές υποδομές κ.ο.κ. Σε όποιο βαθμό μπορούμε να ζήσουμε χωρίς αυτά τα πράγματα, άλλο τόσο είμαστε ελεύθεροι άνθρωποι.

– Και αυτοί θα απαντήσουν: «Γιατί να ζήσουμε χωρίς αυτά; Είναι άνετα και ευχάριστα για εμάς, οπότε γιατί να τα απορρίψουμε;»

– Οι άνθρωποι, για να εξασφαλίσουν ένα υψηλό επίπεδο άνεσης, πρέπει να εργάζονται από το πρωί μέχρι το βράδυ, να το σκέφτονται συνεχώς, να ανησυχούν γι’ αυτό, να θυσιάζουν τις οικογένειές τους, τους αγαπημένους τους και τους κοντινούς τους ανθρώπους. Είναι ένας φαύλος κύκλος: πρέπει να εξασφαλίσω με την εργασία μου αυτά που θα μου προσφέρουν άνεση, αλλά το τίμημα που πληρώνω γι’ αυτό είναι τέτοιο που όλη αυτή η άνεση να χάνει το νόημά της. Είναι σαν να κατασκευάζω ο ίδιος τις αλυσίδες με τις οποίες με δένουν και με σέρνουν στον τάφο. Δουλεύω γι’ αυτό, αφιερώνω όλη μου τη ζωή σ’ αυτό, και για τον εαυτό μου, για τη σχέση μου με τον Θεό, για τα μέλη της οικογένειάς μου, για τους φίλους μου δεν μου μένει σχεδόν τίποτα – ούτε ενέργεια, ούτε χρόνος, ούτε συναισθήματα.

– Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι η πραγματική ελευθερία είναι τα χρήματα και ο πλούτος. Αφού διαθέτεις πολλούς πόρους, χάρη σε αυτούς μπορείς να κάνεις ό,τι θέλεις.

– Αυτή είναι μια από τις πιο αφελείς απόψεις για την ελευθερία που είναι συνηθισμένη μεταξύ των ανθρώπων. Μπορεί κανείς με τον πλούτο να αγοράσει την αιώνια μακάρια ζωή με τον Θεό, την αγάπη, τη φιλία, την ευτυχία, την υγεία; Το μόνο που μπορώ να κάνω με τον πλούτο είναι να ικανοποιώ τα αμαρτωλά μου πάθη και έτσι να εξαρτώμαι ακόμη περισσότερο από αυτά.

– Πώς μπορεί ο σύγχρονος χριστιανός να πραγματοποιήσει εκείνη τη μέση οδό μεταξύ της αποταγής από τον κόσμο και της διάλυσης μέσα στον κόσμο;

– Πρέπει να προσπαθήσουμε να φτάσουμε σε μια τέτοια μορφή σχέσης με τον κόσμο που να μας επιτρέπει να μην καταστρεφόμαστε και ταυτόχρονα να αναπτύσσουμε και να μεταμορφώνουμε τον κόσμο γύρω μας. Η εσωτερική πνευματική ανάπτυξη είναι το κύριο κριτήριο. Εδώ μπορούμε να θυμηθούμε την ορθόδοξη χριστολογική αρχή: «ασυγχύτως, ατρέπτως, αδιαιρέτως, αχωρίστως». Είναι σκόπιμο να την εφαρμόσουμε στην προκειμένη περίπτωση. Καλούμαστε να μη διαλυθούμε μέσα στον κόσμο, να μη μεταβληθούμε κάτω από την επίδρασή του, αλλά και να μην τον εγκαταλείψουμε και να μην αποχωριστούμε τον κόσμο, γιατί οι χριστιανοί είναι το αλάτι της γης, σπόροι που πρέπει να ριχτούν στη γη και να καρποφορήσουν. Χωρίς τη γη και έξω από τη γη, η ύπαρξή μας δεν έχει νόημα. Ο καθένας πρέπει να λύσει αυτό το πρόβλημα για τον εαυτό του, ίσως σε διάλογο με τον πνευματικό του. Και νομίζω ότι εδώ δεν υπάρχουν απλές λύσεις.